Fenakistiskop
Joseph Plateau
Joseph Plateau (1800-1883), XIX – wieczny belgijski fizyk, profesor uniwersytetu w Liège, badał zagadnienia ruchu oraz procesy widzenia oka ludzkiego. Owocem jego pracy i zamiłowań był skonstruowany w 1832 roku fenakistiskop (PHENACISTISCOPE) pierwsze urządzenie do animacji, które stworzyło płynną iluzję ruchu.
Joseph Plateau utrwalony na zdjęciu (dagerotyp). Niestety portret znakomitego uczonego nie zachował się w najlepszym stanie.
Skąd nazwa?
Termin „phénakisticope” został wyjaśniony jako pochodzący z greckiego słowa „phenakisticos” (lub raczej φενακίζειν – phenakizein), co oznacza „oszukać” i ὄψ – óps, co oznacza „oko” lub „twarz”, więc prawdopodobnie miała to być transliteracja „oszustwa optycznego” lub „złudzenia optycznego”.
Sam twórca używał różnych nazw dla swojego wynalazku: Phantasmascope, Fantascope i Phénakisticope.
W tym samym czasie inny wynalazca, austriacki profesor geometrii praktycznej uniwersytetu Wiedeńskiego, Simon Ritter von Stampfer (1792-1864), niezależnie od Plateau, zbudował identyczny przyrząd do obserwacji ruchu, nazwał je Stroboscop – w jęz. Starogreckim Strobos – ruch, scopein – obserwować.
Oba wynalazki, oprócz ważnych zastosowań w badaniach naukowych, odniosły natychmiastowy sukces komercyjny i stały się popularną, salonową rozrywką.
W tomie VII wydawnictwa Belgijskiej Akademii Nauk opisano wynalazek Plateau i zamieszczono rysunek przykładowej tarczy.
Jak "działał" fenakistiskop?
Fenakistiskop ma postać wirującej kartonowej tarczy przymocowanej pionowo do drewnianej rączki. Tarcza podzielona jest na tej samej szerokości odcinki. Na tarczy pomiędzy odcinkami wycięte są szczeliny, na tyle szerokie, że można przez nie patrzeć. Na każdym odcinku przy brzegu tarczy umieszczano rysunek np. postaci ludzkiej w jakimś działaniu (kopanie piłki, taniec, czy choćby straszna mina), zwierzęcia, bryły geometrycznej itp. Rysunki ukazywały „bohatera” w kolejnej fazie ruchu. Obracając szybko tarczę przed lustrem, obserwator patrząc przez szczelinę mógł zobaczyć odbicie rysunków. A ponieważ na każdym odcinku narysowany obraz „bohatera” przedstawiał go w innym stopniowo zmienianym położeniu, więc przy szybkich obrotach widz miał wrażenie ruchu np. tańczącej pary, odbijającej się piłki, fantastycznego stwora pożerającego kurczaka itp. Tarcza fenakistiskopu łączyła złudzenie optyczne z mikropowieścią. Niestety „projekcja” przeznaczona była jednorazowo tylko dla jednego widza.
Cała zabawa była możliwa dzięki „wadzie konstrukcyjnej” ludzkiego oka – bezwładności wzroku.
„Bezwładność wzroku to cecha powodująca opóźnienie w czasie między powstaniem wrażenia wzrokowego u obserwatora a bodźcem wywołującym to wrażenie oraz powodująca trwanie wrażenia po zaniknięciu tego bodźca (oko po zarejestrowaniu wrażenia wzrokowego przez krótki czas nie jest w stanie odebrać nowego obrazu)”
[ Przed Myszką Miki. „Świat Nauki”, 2010. Prószyński Media]
"Pokręcone" tarcze fenakistiskopu
Rysunki do pierwszych sześciu fenakistiskopów Plateau wykonał samodzielnie (zdolności plastyczne odziedziczył po ojcu malarzu-pejzażyście). Później zamawiał rysunki u znanych rysowników. Wkrótce w sprzedaży pojawiły się liczne tarcze fenakistiskopów, na których różnymi technikami drukowano obrazki, których treść ograniczała tylko bogata wyobraźnia rysowników. Techniki drukowania to przede wszystkim litografia czarno-biała (czasem kolorowana ręcznie) i litografia wielobarwna. Oczywiście powstawały także liczne ręcznie rysowane tarcze, ale autorzy wykonywali je głównie na własny użytek.
Fenakistiskop można bez przesady uznać za pierwszą próbę stworzenia „ruchomych” opowieści, mini filmików, które miały ukazać świat w ruchu. I choć na razie był to świat narysowany, to zapowiadał nieuchronne narodziny cywilizacji „ruchomego obrazu”.
